عناوین اصلی
حق حبس چیست؟
“حق حبس” یک حق است که در عقود معوض، هر یک از طرفین می‌توانند از پرداخت مالی یا انجام یک تعهد امتناع کنند تا طرف دیگر ملزم به پرداخت مبلغ مالی یا انجام تعهد خود شود. به‌عنوان مثال در “عقد بیع”، خریدار می‌تواند پرداخت مبلغ معامله را به دریافت کالا وابسته کند. همچنین فروشنده نیز می‌تواند تحویل کالا را تا دریافت مبلغ مالی به تعویق بیندازد.
حق حبس یک اختیار است که در قراردادهای معین، طرفین حق دارند که اجرای تعهداتشان را به اجرای تعهدات طرف مقابل وابسته کنند.
این موضوع به‌طور خاص در عقود نکاح مطرح است و ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی این حق را به زن تعلق می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، زن می‌تواند تا زمانی که مهر به او تحویل داده نشده است، از انجام وظایفی که در برابر شوهر دارد، امتناع کند. این امتناع با وجود مهر، حق نفقه زن را که باید توسط شوهر پرداخت شود، کاهش نمی‌دهد.
در عقد نکاح، حق حبس به‌عنوان یکی از حقوق زوجه در قانون مدنی تأیید شده است. به عبارت دیگر، زوجه می‌تواند تا زمان دریافت کامل مهر، از انجام وظایفی که بر عهده‌ی خود در برابر شوهر است، امتناع کند.
این حق حبس یک مسئله حقوقی مهم است که در جوامع امروز بسیار مطرح است. نحوه اجرا و انجام تعهدات متقابل زوجین به این حق مرتبط است و سقوط این حق دارای حساسیت بسیار بالایی است.
وظایف زناشویی به طور خاص به تمکین خاص زن در مقابل شوهر اشاره نمی‌کند؛ به‌عنوان مثال، زن می‌تواند در عمل تحقق وظایف زناشویی را از تحقق وظایف مشابه شوهر وابسته کند، مانند زندگی در منزل شوهر، پذیرش وظایف خانه داری، و قبول شرایط زندگی مشترک.
این حق، که در قوانین مرتبط با عقد بیع (قرارداد فروش) در نظر گرفته شده است، نشان دهنده این نکته است که حقوق زناشویی به طور محدود در بخش‌های خاصی از حقوق مرتبط با فروش موادی مانند زندگی مشترک مطرح می‌شود.
حقوق‌دانان بیشتر معتقدند که این ماده مختص به قواعد مرتبط با عقد بیع نیست و به جای آن، این حق در تمامی نوع عقود معوض وجود دارد و با نام‌های مختلفی مانند “حق امتناع” یا “حق حبس” شناخته می‌شود.
بیشتر بخوانید : تکمین چیست ؟
حق حبس در قانون مدنی
تا به تاریخ اخیر، محاکم درباره حق حبس زوجه میان اختلافاتی قرار داشتند. بسیاری از محاکم اعتقاد داشتند که تمکین خاص، تنها مسقط حق زوجه است. اما رای وحدت رویه ۷۱۸ دیوان عالی کشور دامنه حق زوجه را گسترش داده و تعریف مفهوم وظایف زناشویی را به صورت مطلق بیان کرده است.
این رای به معنای این است که مفهوم وظایف زناشویی در مواد ۱۰۸۵ و ۱۰۸۶ به معنای مطلق است و با توجه به گستردگی موارد تمکین عام، تصور نکاح بدون وجود این موارد بسیار مشکل است.
عقود معوض و مجانی
عقد معوض یک توافق است که طرفین به دنبال کسب سود و منفعت بیشتر از آن هستند، مانند عقد بیع و اجاره. در این نوع توافق، معاوضه و تبادلی از جانب هر دو طرف اتفاق می‌افتد که منجر به کسب سود یا ارزشی اضافی می‌شود.
در مقابل، عقد مجانی توافقی است که در آن کسب سود و منفعت مطرح نیست و معاوضه متقارنی بین طرفین وجود ندارد، مثلاً در عقد حبه و صلح مجانی. لازم به ذکر است که حق حبس فقط در عقود معوض به کار می‌رود.
ماده ۳۷۷ قانون مدنی حق حبس را تعریف می‌کند که می‌توان از آن در تمامی عقود معاوضه‌ای که رعایت توازن و معاوضه اهمیت دارد، استفاده کرد.
به عنوان مثال، در یک قرارداد خرید و فروش، اگر خریدار بخشی از ثمن را قبل از تحویل کالا پرداخت کند ولی در موعد مقرر باقی مانده را پرداخت نکند، فروشنده می‌تواند از حق حبس خود استفاده کرده و تا زمانی که خریدار مبلغ باقی‌مانده را پرداخت نکرده است، کالا را تحویل ندهد.
همچنین، وضعیت برعکس نیز صحیح است. منافع مالکیت که مورد انتقال در زمان استفاده از حق حبس قرار می‌گیرد، به خریدار تعلق دارد.
پیشنهاد ما به شما : ارتباط با بهترین وکیل خانواده در شیراز
شرایط حق حبس
1. این حق تنها در قراردادهای معوض اعمال می‌شود؛ به عبارت دیگر، زمانی که دو تعهد متقابل یکدیگر را تضمین می‌کنند. این دو تعهد ممکن است به تحویل دو مال متقابل (مانند قرارداد بیع) یا انجام دو کار متقابل (مانند قرارداد خدمات) یا حتی یک کار در برابر دریافت مال (مثلاً تعهد به ساخت یک محصول در مقابل دریافت پرداخت) باشد. در قراردادهای غیرمعوض که فقط یک تعهد اصلی وجود دارد، استفاده از حق حبس ممکن نیست.
2. این حق تنها به دو تعهد یا دو عوض اصلی در قرارداد مربوط است و نه به هر تعهد فرعی. به عنوان مثال، در یک قرارداد اجاره، مستأجر ممکن است پرداخت اجاره را وابسته به تحویل ملک کند، اما نمی‌تواند پرداخت اجاره را وابسته به تعمیرات دیگری که به عهده موجر (مالک) است قرار دهد. به عنوان یک مثال دیگر، در قرارداد هبه، این حق قابل اعمال نیست.
استثنائات حق حبس
بله، زن می‌تواند تا تعیین مهر و تسلیم آن از سوی شوهر از انجام وظایف زناشویی امتناع کند، اما این امر مرتبط با تعیین وضعیت مهریه در عقد نکاح است. اگر مهریه در عقدنامه مشخص شده باشد، وظایف زناشویی او را به تسلیم آن مرتبط می‌کند.
حق حبس معمولاً در مواردی که مهر مشخص شده باشد، قابل اعمال است. اما اگر مهر در عقدنامه تعیین نشده باشد، حق حبس مرتبط با تسلیم آن نمی‌شود و می‌تواند خارج از این موضوع باشد.
حقوق زوجه در زمان استفاده از حق حبس
1. زن نمی‌تواند به زور وظایف خاص و مسئولیت‌های دیگر زناشویی را بر عهده بگیرد.
2. اگر مرد مهریه را به صورت اقساطی پرداخت کند، زن حق حبس را تا پایان آخرین قسط مهریه خواهد داشت.
3. در دوره‌ای که زن از این حق استفاده می‌کند، مستحق دریافت نفقه است.
4. اگر زوج از پرداخت نفقه به زن در زمان حق حبس خودداری کند، زن می‌تواند در مقابل زوج اقدامات قانونی و کیفری انجام دهد.
اسقاط حق حبس زوجه
مطابق ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، اگر زن قبل از درخواست مهر، به دلخواهش به اجرای وظایفی که در برابر شوهر دارد اقدام کند، دیگر از حق حبس استفاده نخواهد کرد.
این به معنای این است که حق مطالبه مهر از بین نمی‌رود، اما او از حق حبس استفاده نخواهد کرد و نمی‌تواند اجرای این حق را ادامه دهد. این حق تنها در صورتی قابل استفاده است که مهر در دسترس باشد. اگر مهر عندالاستطاعه (به طور امکانات) یا موجّل (معوق در زمان) باشد، زن قادر به استفاده از این حق نخواهد بود.
بیشتر بخوانید : طلاق از جانب مرد
شرایط اعمال حق حبس از سوی زوجه در عقد نکاح
به منظور اعمال حق حبس، شرایط زیر باید وجود داشته باشد:
1. **حالت مهریه:** حق حبس زن تنها زمانی قابل اجراست که مهریه در دسترس باشد. اگر مهر مدت‌دار و دارای زمان باشد، زوجه در زمان معین حق مطالبه آن را خواهد داشت. اگر مهر او در دسترس نباشد، از اعمال حق حبس محروم است.
2. **تقسیط مهریه:** اگر مهریه توسط مرد تقسیط شود، حق حبس زن تا پایان پرداخت آخرین قسط مهریه خواهد بود.
3. **حق دریافت نفقه:** زوجه در مدت استفاده از حق حبس مستحق دریافت نفقه می‌باشد.
4. **پرداخت نفقه:** اگر زوج از پرداخت نفقه خودداری کند، زوجه حق شکایت کیفری را خواهد داشت.
5. **اعمال وظایف زناشویی:** زوجه باید پیش از دریافت مهریه، وظایف زناشویی خود را ایفا نماید. اگر زن تمکین خاصی به شوهرش کند، حق حبس او ساقط می‌شود.
6. **عدم توانایی مرد:** حق حبس زن با عدم توانایی مالی مرد ساقط نمی‌شود. اگر دادگاه مهریه را قسط بندی کند یا مهلتی برای پرداخت مهریه به مرد بدهد، حق حبس زن ساقط نمی‌شود.
7. **عدم اطلاع قبلی:** اگر زن از عدم توانایی مالی شوهر خود باخبر نباشد، از حق حبس استفاده نمی‌کند و این موضوع می‌تواند باعث بطلان عقد شود.
8. **نااجرای وظایف زناشویی:** اگر زن بعد از عقد از اجرای وظایف زناشویی به اعتبار اجرای حق حبس امتناع کند، ممکن است ناشزه شناخته شود.
این شرایط به‌منظور اعمال حق حبس در نکاح و در صورتی که مهر در دسترس باشد یا با توجه به مواقع مرتبط با تعهدات زناشویی می‌باشد.
آیا حق حبس زن با اعسار مرد از بین می رود؟
حق حبس یکی از مواردی است که در دفاع متقابل طرفین مورد استفاده قرار می‌گیرد. عدم توانایی مالی، یعنی عدم دسترسی به اموال یا کفایت مالی، باعث معسری می‌شود. معسر، کسی است که به دلیل عدم دسترسی به اموال یا کفایت دارایی، ناتوان در پرداخت بدهی‌ها و دیون خود می‌باشد. قانون آیین دادرسی مدنی در ماده ۵۰۴ به این موضوع اشاره دارد.
اعتقادات مختلفی درباره تأثیر اعسار زوج بر حق حبس زن وجود دارد:
1. **عدم تأثیر اعسار:** برخی از فقها معتقدند که اعسار زوج نباید تأثیری بر حق حبس زن داشته باشد. به عبارت دیگر، این موضوع نمی‌تواند باعث از بین رفتن حق حبس زن شود.
2. **تأثیر اعسار:** نظر برخی دیگر این است که اعسار زوج می‌تواند باعث از بین رفتن حق حبس زوجه شود.
3. **نظریه تفصیلی بین جهل و علم:** یکی از نظریه‌های اصلی، تفصیلی بین جهل و علم زوجه است. بر اساس این نظریه، اگر زن از اعسار مرد آگاه باشد، این امر می‌تواند حق حبس را لغو کند.
اما اگر زن آگاهی کافی از اعسار مرد را نداشته باشد و دادگاه حکمی بر اساس تقسیط مهریه صادر کند، حق حبس زن از بین خواهد رفت.
تفاوت نظرات در این زمینه می‌تواند منجر به تعیین شرایط مختلف برای لغو حق حبس زن شود، بسته به میزان آگاهی زن از وضعیت مالی زوج و تصمیمات دادگاه در مورد تقسیط مهریه.
در چه حالتی ممکن است حق حبس از زن سلب بشود؟
درخواست دریافت مهریه قبل از ثبت شدن می‌تواند باعث سقوط حق حبس زوجه شود. اگر زن پیش از درخواست مهریه، به تمکین خاص یا عام پرداخته باشد، تنها می‌تواند مهریه‌اش را از زوج دریافت کند.
زوجه می‌تواند از حق حبس خود تنها در صورتی استفاده کند که مهریه در دسترس باشد. اگر مهریه به صورت مدت‌دار (موجل) یا عند الاستطاعه باشد، این حق از زوجه سلب می‌شود و او نمی‌تواند از آن بهره‌مند شود.
